اعتاب مقدس و حوزه علمیه دو پایگاه نشر معارف قرآن و عترت

باشگاه خبرنگاران جوان -به نقل از  آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها| دهه کرامت، ایامی پر از نور و برکت و فرصت مغتنم برای نشر معارف قرآن و اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) است. امسال عنوان روز هفتم این دهه مبارک، «اعتاب مقدس، حوزه علمیه؛ پایگاه نشر معارف قرآن و اهل بیت علیهم السلام» نام گذاری شده است. روزی که در تقویم کشور به بزرگداشت شیخ صدوق (رحمت الله علیه)، فقیه و محدث بزرگ شیعه، اختصاص یافته است.
انتخابی بس شایسته که پیوندی عمیق با رسالت و وظایف اعتاب مقدس و حوزه‌های علمیه دارد. شیخ صدوق قمی، نمادی از تلاش علمی خستگی ناپذیر در راه نشر معارف قرآن و اهل بیت (علیهم السلام) است. آثار بسیار ارزشمند و ماندگار ایشان، گواهی روشن بر این مدعاست.
در عصری که شبهات و انحرافات فکری رو به فزونی نهاده بود، شیخ صدوق (ره) مکتب حدیثی قم را تاسیس نمود و با تکیه بر منابع اصیل اسلامی و با بیان و قلم رسا و شیوا، به دفاع از حریم تشیع پرداخت و نقشی بی بدیل در حفظ و گسترش معارف ناب اهل بیت (ع) و شکل دهی حوزه علمیه هزارساله‌ی قم ایفا نمود. از این رو، انتخاب روز بزرگداشت ایشان، یادآور وظیفه مشابه و خطیر اعتاب مقدس و حوزه‌های علمیه در عصر حاضر است. این نهاد‌های مقدس، وارثان میراث گرانبهای محدثانی، چون شیخ صدوق (ره) و امانت داران معارف قرآن و اهل بیت (علیهم السلام) هستند.
اینک دو نهاد مقدس بایستی با استفاده از ابزار‌های نوین و با بهره گیری از فرصتی که انقلاب اسلامی ایران فراهم نمود و ظرفیت‌های عظیم و متراکم علمی و فرهنگی، به تبیین صحیح و دقیق، متناسب و فراگیر و جذاب آموزه‌های دینی بپردازند و نسل جوان تشنه را در ایران و جهان، در برابر هجمه‌های فکری و فرهنگی دشمنان دین خدا مصون بدارند.
امروزه تعامل و هم‌افزایی بین اعتاب مقدس و حوزه‌های علمیه، یک ضرورت انکارناپذیر است و می‌تواند در زمینه‌های مشترک فراوانی که دارند، صورت بگیرد. اعتاب مقدس و حوزه‌های علمیه، دو بازوی توانمند مکتب تشیع و نظام اسلامی، در نشر و نهادینه سازی معارف قرآن و اهل بیت (علیهم السلام) هستند. با تعامل و همکاری بیشتر، این دو نهاد می‌توانند نقش و جایگاه موجود را در ترویج فرهنگ و آموزه‌های اسلامی بیش از پیش تقویت کرده، پیشران فرهنگ انقلابی و حرکت‌های جهادی در ایران و جهان اسلام باشند.
این نوشتار، تلاشی است در راستای بررسی و تبیین نقش و جایگاه و تعامل اعتاب مقدسه و حوزه‌های علمیه در نشر معارف قرآن و اهل بیت (علیهم السلام). امید است این تلاش، گامی هر چند کوچک در جهت ادای دین به این عالِم بزرگ و نیز تقویت رسالت این نهاد‌های مقدس باشد.
حوزه هزارساله قم، میراث‌دار مکتب حدیثی شیخ صدوق
محوریت شهر مقدس قم در نشر معارف تشیع و تربیت عالمان بزرگ، یک سیر تاریخی پرفراز و نشیب داشته است که از مکتب حدیثی شیخ صدوق (ره) آغاز شده و تا حوزه درسی امام خمینی (ره) و روزگار حاضر ادامه یافته است. این امر مهم در روایاتی از ائمه اطهار (ع) پیش بینی شده است. در این مسیر، قم همواره به عنوان یک مرکز مهم علمی و فرهنگی در جهان تشیع شناخته می‌شده است. امروزه حوزه علمیه قم به برکت حیات معنوی کریمه اهل بیت علیهم السلام، محور و مدار حوزه‌های علمی و دینی جهان تشیع گشته است.
شیخ صدوق، بنیان گذار مکتب حدیثی قم یکی از بزرگترین محدثان و فقهای امامیه در قرن چهارم هجری قمری است. ایشان در قم به دنیا آمد و در این شهر به تحصیل و تدریس پرداخت. حوزه درسی شیخ صدوق، یکی از مهمترین مراکز حدیثی در آن دوران بود و شاگردان بسیاری از محضر ایشان بهره‌مند شدند. فعالیت‌های علمی و حدیثی شیخ صدوق، نقش مهمی در تثبیت جایگاه قم به عنوان یک مرکز مهم حدیثی در جهان تشیع داشت. ایشان با جمع آوری و تدوین روایات اهل بیت (علیهم السلام)، میراث گرانبهایی را برای شیعیان به یادگار گذاشت و زمینه ساز تربیت عالمان و محدثان بعدی در قم مقدس شد. بسیاری از علمای بزرگ که در قرون بعدی در قم به فعالیت علمی پرداختند، از شاگردان یا پیروان مکتب حدیثی شیخ صدوق بودند.
پس از بازتاسیس حوزه علمیه قم توسط مرحوم آیت الله شیخ عبدالکریم حائری (ره) در ۱۳۰۰ شمسی، و رونق و رشد حوزه و تثیبت مرجعیت شیعه در دهه‌های بعدی، شاگرد ایشان یعنی امام خمینی (ره)، با تشکیل حوزه درسی متفاوتی از دهه سی، تحولی خاص در حوزه علمیه این شهر ایجاد کردند.
ایشان با تدریس فقه و اصول، و همچنین با طرح مباحث سیاسی و اجتماعی، حوزه علمیه قم را در ورود به مسائل و مقتضیات حکومتی، احیاء و به یک مرکز فعال و پویا تبدیل کردند و به دنبال آن روحانیت و حوزه علمیه قم، به رهبری امام خمینی (ره)، نقش پیشتازی در پیروزی انقلاب اسلامی ایران داشت.
اگرچه بین حوزه حدیثی شیخ صدوق و حوزه علمی امام خمینی (ره) فاصله زمانی زیادی وجود دارد، اما می‌توان یک پیوند معنوی و علمی بین این دو حوزه برقرار کرد. هدف اصلی هر دو عالم بزرگ، خدمت به مکتب اهل بیت (علیهم السلام) و نشر معارف ناب این مکتب بوده است. شیخ صدوق، با تالیف کتاب‌های حدیثی، و امام خمینی (رحمه الله علیه)، با رهبری انقلاب اسلامی، در این راه گام‌های بلندی برداشته‌اند. بنابراین، می‌توان گفت که حوزه علمیه قم، از ابتدا تا کنون همواره به عنوان یک مرکز مهم علمی و فرهنگی در جهان تشیع شناخته شده و نقش مهمی در حفظ و گسترش معارف اهل بیت (علیهم السلام) ایفا کرده است. این سیر تاریخی، نشان دهنده پویایی و بالندگی حوزه علمیه قم و تداوم نقش آفرینی این شهر مقدس در خدمت به مکتب اهل بیت (علیهم السلام) در گستره ملی و در دامنه جهانی می‌باشد.
آستان مقدس فاطمی، محور حوزه علمیه عظمی
ده‌ها روایت درباره شهر مقدس قم و صاحب بارگاه منورش به ما رسیده تاجایی که در حدیثی از آن به «حرم اهل بیت علیهم السلام» تعبیر شده است.
فرمایشات رهبر معظم انقلاب در خصوص نقش حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) و شهر قم در نشر معارف اهل بیت (علیهم السلام)، کلیدواژه‌های مهمی برای تحلیل و تبیین جایگاه این شهر مقدس و آستان مقدس فاطمی در منظومه فکری و ارزشی شیعه هستند.
در اینجا بخشی از این دیدگاه‌های ایشان که در احکام متولیان و مرقومه معظم له در دفتر یادداشت آستان مبارک آمده، را اشاره می‌کنیم: «حضرت معصومه (سلام الله علیها) به عنوان سرچشمه نور و هدایت» حضور و حیات معنوی حضرت فاطمه معصومه (س) در آستان قم، به این شهر هویتی قدسی و معنوی بخشیده است. این حضور، قم را به یک قطب جاذبه زیارتی برای دل‌های مشتاق اهل بیت (علیهم السلام) تبدیل کرده و زمینه ساز نشر معارف ناب از این طریق شده است. وجود مضجع شریف این بانوی بزرگوار، برکات و فیوضات عظیم را برای شهر قم به ارمغان آورده است. این برکت، در عرصه‌های مختلف علمی، فرهنگی، و اجتماعی قابل مشاهده است؛ که به عنوان مثال، وجود حوزه علمیه قم، یکی از ثمرات همین برکت است.
«قم به عنوان پایگاه اصلی معارف اهل بیت (ع)» از تعابیر رهبر انقلاب است؛ از دیرباز، قم به عنوان یک مرکز مهم شیعی شناخته می‌شده است.
 در طول تاریخ، عالمان و فقیهان بسیاری از این شهر برخاسته‌اند که نقش مهمی در حفظ و گسترش معارف اهل بیت (علیهم السلام) داشته‌اند.
وجود حوزه علمیه قم، که یکی از بزرگترین و معتبرترین حوزه‌های علمیه جهان تشیع است، نقش اساسی در تبدیل قم به پایگاه اصلی معارف اهل بیت (علیهم السلام) داشته است. این حوزه، با تربیت عالمان و پژوهشگران، به تولید و نشر علم دین می‌پردازد.
از منظر رهبر معظم انقلاب «آستان نورانی حضرت معصومه (سلام الله علیها) به عنوان قبة الاسلام و محور حوزه علمیه عظمی» است. تعبیر ویژه “قبة الاسلام” به معنای “گنبد اسلام” یا “مرکز اسلام” نشان دهنده اهمیت و جایگاه ویژه قم در جهان اسلام است.
وجود آستان مقدس حضرت معصومه (سلام الله علیها) در این شهر، به آن قداست و معنویت خاصی بخشیده است. آستان مقدس حضرت معصومه (سلام الله علیها)، تنها یک مکان زیارتی و معنوی نیست، بلکه یک مرکز فرهنگی و علمی نیز هست. این آستان، با حمایت همه جانبه از حوزه علمیه، نقش مهمی در ایجاد و تقویت و گسترش فعالیت‌های این نهاد مقدس ایفا کرده است.
 مدرسه مبارکه فیضیه نماد قدمت و اصالت حوزه موقوفه‌ی آستان فاطمی است. در واقع آستان مقدس، “قلب” حوزه علمیه قم و کریمه‌ی اهل بیت (ع) پناه و پرورش‌دهنده معنوی حوزویان بوده و هست و فضای مناسب معنوی و علمی لازم را برای فعالیت‌های آن در حرم و حریم آن فراهم می‌کند.
در بیانات رهبر انقلاب، به نوعی به نقش و جایگاه اعتاب مقدس و حوزه‌های علمیه در نشر معارف اهل بیت (علیهم السلام) اشاره شده است. آستان مقدس فاطمی، نمونه‌ای برجسته از اعتاب مقدس جهان تشیع هستند که با ایجاد فضایی معنوی و فراهم کردن امکان زیارت، دل‌های مردم را به سوی اهل بیت (علیهم السلام) جذب می‌کنند؛ و حوزه علمیه قم، نمونه‌ای بارز از حوزه‌های علمیه است که با تربیت عالمان دینی و ارائه آموزه‌های علمی، ذهن‌های مردم را نسبت به معارف دینی روشن می‌سازند.
نقش اعتاب مقدس و حوزه علمیه در نشر معارف قرآن و عترت
پر واضح است که اعتاب مقدس و حوزه‌های علمیه، هر یک به شکل خاص خود، نقش بسیار برجسته و حیاتی در حفظ، ترویج، و تبیین آموزه‌های اسلامی و فرهنگ اهل بیت (علیهم السلام) ایفا می‌کنند. در ادامه، این نقش و جایگاه را مرور می‌کنیم:
نقش اعتاب مقدس در نشر معارف: اعتاب مقدس، به عنوان کانون‌های معنوی و فرهنگی و مکان‌های مقدس و مورد احترام مسلمانان، همواره کانون توجه و مراجعه عاشقان اهل بیت (علیهم السلام) بوده‌اند. این اماکن، با جذب میلیون‌ها زائر مشتاق از سراسر جهان، فرصتی بی‌نظیر برای نشر معارف و آموزه‌های اهل بیت (علیهم السلام) فراهم می‌کنند.
 این نهاد‌های مقدس، با برگزاری جشن‌ها و سوگواره ها، برنامه‌های متنوع فرهنگی و مراسم مذهبی گوناگون در طول سال، فرصتی ارزشمند برای بیان فضایل و مناقب اهل بیت (علیهم السلام)، تبیین و نشر معارف دینی، و پاسخگویی به شبهات و سوالات دینی زائران و مخاطبان خود است. اعتاب مقدس، با تاسیس مراکز پژوهشی و فرهنگی، به تولید و نشر محتوای مذهبی در قالب کتاب، مجله، نرم‌افزار، و پایگاه خبری و وب‌سایت و مانند اینا می‌پردازند. این محتوا، به ده‌ها زبان‌های مختلف در دسترس زائران و علاقه‌مندان قرار می‌گیرد.
 حرم‌های شریف، با برگزاری برنامه‌های آموزشی و فرهنگی، ایجاد شبکه‌های اجتماعی، و استفاده از رسانه‌های نوین، ارتباط مستقیمی با مخاطبان خود برقرار می‌کنند و به سوالات و نیاز‌های آنها پاسخ می‌دهند. همچنین اعتاب مقدس، به عنوان گنجینه‌های فرهنگی و تاریخی، نقش مهمی در حفظ میراث فرهنگی و تاریخی و معرفی آثار و اسناد مربوط به اهل بیت (علیهم السلام) ایفا می‌کنند و با ایجاد کتابخانه‌های مجهز به حفظ تراث شیعه و ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی اهتمام می‌ورزند.
نقش حوزه‌های علمیه در نشر معارف: حوزه‌های علمیه، مهم‌ترین مراکز آموزش و تربیت عالمان دینی هستند. همه ساله در این مراکز، هزاران نفر از طلاب و دانش‌پژوهان با فراگیری علوم دینی و معارف اسلامی، برای تبلیغ و ترویج دین مبین اسلام و فرهنگ اهل بیت (علیهم السلام) آماده می‌شوند.
 حوزه‌های علمیه، با داشتن دانشمندان و اساتید مجرب و محققان برجسته در رشته‌های علوم اسلامی و انسانی، به تولید علم و پژوهش در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی می‌پردازند.
 این پژوهش‌ها، به تبیین دقیق‌تر معارف دینی و پاسخگویی به سوالات و شبهات کمک می‌کنند. مبلغان علاقه‌مند به تبلیغ و ترویج دین از حوزه‌های علمیه، با حضور در مساجد، حسینیه‌ها، دانشگاه‌ها، و سایر مراکز فرهنگی، به تبلیغ و ترویج دین مبین اسلام و فرهنگ اهل بیت (علیهم السلام) می‌پردازند؛ و امروزه در ابزار‌های هنری و رسانه‌های نوین، چون نرم افزارها، فضای مجازی و هوش مصنوعی در راستای نشر معارف قرآن و عترت (ع) بهره می‌برند.
 حوزه‌های علمیه، با نگهداری و تحقیق در متون و منابع مکتوب قدیمی و آثار علمی گذشتگان، نقش مهمی در حفظ و احیای میراث علمی و فرهنگی اسلام ایفا می‌کنند. عارفان و عالمان دینی، به عنوان الگو و اسوه برای جامعه اسلامی، نقش مهمی در ترویج اخلاق و فضایل اسلامی و فرهنگ اهل بیت (علیهم السلام) دارند؛ و امروزه روحانیت علی رغم موانع و هجمه‌ها و کمبودها، در تمامی عرصه مورد نیاز مردم و جامعه و نظام اسلامی حضور فعال و اثربخشی دارند.
نقاط مشترک و تعامل بین اعتاب مقدس و حوزه‌های علمیه
دو نهاد مقدس حوزه علمیه و اعتاب نقاط مشترک فراوانی دارند؛ در واقع نشر معارف قرآن و اهل بیت (علیهم السلام هدف مشترک و مهم‌ترین نقطه اشتراک آنها است.
هر دو نهاد با تمام توان در راستای ترویج و گسترش آموزه‌های دینی، سیره و فرهنگ اهل بیت (علیهم السلام) و معارف قرآنی تلاش می‌کنند. هر دو نهاد به عنوان مرجع مذهبی و فرهنگی برای جامعه شیعی شناخته می‌شوند و مورد احترام و اعتماد مردم هستند.
 هر دو نهاد در حفظ و پاسداری از میراث علمی، فرهنگی و تاریخی اسلام نقش مهمی ایفا می‌کنند. به طور کلی اعتاب با حفظ بنا‌های تاریخی و آثار هنری، و حوزه‌ها با حفظ متون و آثار علمی گذشتگان از میراث اسلامی حراست می‌کنند.
 هر دو نهاد در تربیت نیرو‌های متخصص دینی اعم از عالمان، مبلغان، مداحان، و قاریان و فعالان فرهنگی نقش دارند، اگرچه حوزه‌ها به طور تخصصی‌تر به این امر می‌پردازند.
هر دو نهاد مقدس به نوعی به زائران و مومنان خدمت می‌کنند. اعتاب عمدتا با ترویج فرهنگ زیارت و فراهم کردن امکان زیارت عارفانه و برگزاری مراسم مذهبی درحرم‌های مطهر، و حوزه‌ها با ارائه انواع تبلیغ و مشاوره دینی، پاسخگویی به سوالات شرعی و برگزاری کلاس‌های آموزشی و مانند اینا به مسلمانان و شیعیان خدمات فرهنگی و مذهبی ارائه می‌کند.
هر دو نهاد از ظرفیت‌های فرهنگی و هنری مانند برگزاری همایش و نمایشگاه، چاپ کتاب، تولید فیلم و سریال و … برای نشر معارف دینی استفاده می‌کنند. در بسیاری از زمینه‌های و قالب‌های پیش گفته هر دونهاد به نوعی مشارکت داشته و یا خدمات متقابل ارائه می‌دهد.
بنابراین، اعتاب مقدس و حوزه‌های علمیه، هر دو نهاد‌های مذهبی مهم و ارزشمندی در جامعه شیعی و نظام اسلامی هستند که نقش مکمل یکدیگر را ایفا می‌کنند.
اعتاب مقدس، با فراهم کردن فضای معنوی و زیارتی، دل‌های مردم را به سوی اهل بیت (علیهم السلام) جذب می‌کنند، و حوزه‌های علمیه، با تربیت عالمان دینی و ارائه آموزه‌های علمی، اذهان مردم را نسبت به معارف قرآنی روشن می‌سازند.
تعامل و همکاری بیشتر بین این دو نهاد، می‌تواند به تقویت هر چه بیشتر نقش و جایگاه آنها در جامعه اسلامی و در نشر معارف قرآن و اهل بیت (علیهم السلام) کمک کند. هم‌افزایی و خدمات متقابل بین اعتاب مقدس و حوزه‌های علمیه می‌تواند به ارتقای فعالیت‌های هر دو نهاد و گسترش مضاعف معارف اسلامی کمک شایانی کند. این همکاری‌ها می‌تواند در زمینه‌های مختلف علمی، پژوهشی، تبلیغی، فرهنگی، و اجتماعی صورت گیرد و به نفع جامعه و نظام اسلامی، الهام بخش جبهه مقاومت اسلامی و زمینه ساز حکومت عدل الهی در جهان بشریت باشد.
محمدباقر مشکاتی

درحال انتقال به خبر..